مصائب اور تهے پر ان كا جاناعجب اكـ سانحه سا ہو گيا ہے آج (15 جنورى سنه 2025م) كو جعفر بهائى كے حادثۂ جانكاه نے دل وجان كو جهنجهوڑ ديا، مولانا سيد جعفر مسعود حسنى ندوى دار العلوم ندوة العلماء كے ناظر عام، ادب عربى وفكر اسلامى كے استاد، اور پندره روزه عربى جريده “الرائد” كے ايڈيٹر انچيف تهے، إنا لله وإنا إليه راجعون۔
تيرے جانے سے گماں برہمى دہر كا تها
تو گيا اور بپا دہر ميں محشر نه ہو
سنه 1978م ميں ندوه ميں ميرا داخله ہوا، ہمارے درجه ميں پچاس طلبه تهے، ان ميں ايكـ طالبعلم تهے، جو كنارے بيٹهتے، خاموش رہتے، چپكے سے آتے اور چپكے سے چلے جاتے، شرافت ان كے چہرے سے ٹپكتى، بے ضرر تهے، نه كسى سے لڑتے اور نه كوئى بحث كرتے، وه ہم ميں سے تهے، پر ہم ميں سے نه لگتے، جو ايسا ہو اس سے دوستى كيسے ہو، تاہم يكطرفه محبت ضرور ہوگئى، ملكوتى صفات سے آراسته يه طالب علم تهے جعفر بهائى، جو مرور ايام وليالى سے دوست بهى بن گئے اور اچهے دوست، ہميں ان كى دوستى پر ناز ہے۔
ندوه كى طالعلمى ميں چهـ سال ہم ايكـ ساتهـ رہے، فارغ ہونے كے بعد ميں ندوه ميں مدرس ہوگيا، اور جعفر بهائى كى تقررى مدرسه عرفانيه ميں ہوئى، ہمارى ملاقات تقريبا ہر روز ہوتى، عصر كے بعد ندوه كى كينٹين كے باہر مجلسيں ہوتيں، گپ بازى ہوتى، شعر وشاعرى ہوتى، زاہد صاحب مير مجلس ہوتے، اور ہم چند دوست ان كے گرد ہاله بنائے ہوتے، آه وه كيا ايام تهے! ان كى سہانى ياديں آج بهى ناخن به دل ہيں، جعفر بهائى سے ميرے ماه وسال سنه 1978م سے ان كے انتقال تكـ وابسته ہيں۔
شب صحبت غنيمت داں كه بعد از روزگار ما
گردش كند گردوں بسے ليل ونہار آرد
جعفر بهائى كے اندر كئى نسبتين جمع تهيں، اور هر نسبت متقاضى تهى كه اس كى وجه سے مجهے ان سے عقيدت ومحبت هو، وه صحيح النسب سادات حسنى مين سے تهے، اور تنها يه نسبت بهت سى نسبتون كى جامع هے، دوسرى يه كه وه مفكر اسلام حضرت مولانا سيد ابو الحسن على ندوى رحمة الله عليه كى همشيره كے پوتے تهے، تيسرى يه كه وه مخدوم معظم حضرت مولانا سيد محمد رابع حسنى ندوى دامت بركاتهم كے بهتيجه اور داماد تهے، اور چوتهى يه كه وه استاذ محترم مولانا محمد واضح رشيد ندوى مد ظله العالى كے فرزند ارجمند تهے، پانجوين يه كه وه ميرے كلاس فيلو تهے، چهٹى يه كه وه عربى اور اردو دونون كے بهترين اديب تهے، ساتوين يه كه اس عهد مين جبكه علماء ومصنفين مين افراط و تفريط كا شيوع ہے، وه راه اعتدال پر گامزن تهے، اور سب سے اهم يه هے كه جعفر بهائى نيكـ انسان تهے، اور شايد يه آخرى وجه ہے جس كے سبب ميرے دل مين ان كى غير معمولى قدر وتعظيم رہى ہے۔
ہم اخوان صفا مادر علمى ندوة العلماء مين ايكـ دوسرے سے قريب تهے، درسگاہون كے علاوه تفريح كے اوقات مين اور علمى وادبى مجلسون مين ساتهـ رهتے، ندوة العلماء مين همارى دوستى ضرب المثل تهى، ايسے پراگنده طبع لوگ اب كہاں، ان پر افسوس جنهين ان سے صحبت نہيں رہى، چند سالون كے بعد گردش زمانه نے ان محفلون كو درہم برہم كرديا اور ہمارے جسمون كو دنيا كے دور درواز علاقون مين منتشر كرديا:اكـ زمانه تها كه سب ايكـ جگه رہتے تهےاور اب كوئى كہيں كوئى كہيں رہتا ہےروز ملنے په بهى لگتا تها كه جگ بيت گئےعشق مين وقت كا احساس نہيں رہتا ہے ليكن ہمارى ارواح و قلوب كو جدا كرنے مين زمانه كو كاميابى نہيں ہوئى، دل اسى طرح ايكـ دوسرے سے مانوس رہے، اور زبان اسى طرح ايكـ دوسرے كے ذكر سے معمور: إن التباعد لا يضر إذا تقاربت القلوب۔
همارى جدائى پر جب ماه وسال كا طويل عرصه گزر گيا اور امتحان صبر ميں ہم كامياب ہوگئے تو اس كے جزائے عاجل كے طور پر واٹساپ وجود پزير ہوا، اور ہمارے صبر كى بركت سے پورى دنيا اس سے فائده اٹها رہى ہے، لوگ موجود سے بہره ور ہوتے ہيں ليكن سبب وجود پر نگاه كم جاتى ہے۔
اس ايجاد كى وجه سے دوريوں كے باوجود ہم ايكـ بار پهر اكٹها ہوگئے، اور وہى كيفيتيں تازه ہوگئين جو پهلے ہوتى تهيں، ہمارى بے تكلفى كى مجلسين دوباره زنده ہوگئيىن، علمى وادبى مناقشون كى محفلين از سر نو قائم ہوگئين، جب ميں لكهنؤ جاتا تو كبهى كبهى وه پرانا عہد لوٹ آتا، پهر وہى مجلسيں ہوتيں، اور وہى دلكش گيت گائے جاتے:
وسألتهم عن فرقة الأحباب
قالوا ستنسى بعد طول غياب
طال الغياب ولم تغب ذكراهم
إني وهم في العين كالأهداب
بڑے بڑے اصحاب علم وفضل كو ديكها گيا ہے كه وه غصه مين آپے سے باہر ہو جاتے ہيں، آپس ميں لڑائياں كرتے ہيں، اور ايكـ دوسرے كے خلاف نفرت، حسد، كينه وبغض كے جذبات ركهتے ہيں، ايكـ دوسرے سے قطع كلامى اور دشمنى كرتے ہيں، اور اس پر اس كے خواہشمند كه لوگ ان كا احترام كريں، سخت حيرت اس پر ہوتى ہے كه كچهـ لوگ اس بد اخلاقى كو جلال كا نام ديتے ہيں، هائے غلط تسميه نے كتنى گهناؤنى برائيون پر پرده ڈال ركها ہے. اس كے بر عكس جعفر بهائى كو غصه ہوتے نہيں ديكها گيا، اور نه ہى نفرت وحسد كرتے ہوئے، نه ان كو كبهى برہم وبيزار پايا گيا، وه اس طرح كے جذبات سے كبهى مغلوب نه ہوتے، اور نه ان كى زبان سے كبهى كوئى سخت يا ركيكـ جمله سنا جاتا:
نظر مين وه گل سما گيا هے،
تمام هستى په چها گيا هے
چمن مين هون يا قفس مين ہوں
مين مجهے اب اس كى خبر نهين ہے
نفوس بشريه كے اختلاف وتضاد كے متعلق ابو العتاهيه كى درج ذيل اشعار كتنے سچے ہيں:
وفرز النفوس كفرز الصخور
ففيها النفيس وفيها الحجر
وبعض الأنام كبعض الشجر
جميل القوام شحيح الثمر
وبعض الوعود كبعض الغيوم
وكم من فواد كفيف البصر
وخير الكلام قليل الحر
وفكثير القطوف بليغ الاثر
جعفر بهائى كى امانتدارى كى ايكـ مثال ياد آرہى ہے، يه غالبا سنه 1985 كى بات هے جب هم نئے نئے مدرس هوئے تهے، جعفر بهائى عرفانيه مين پڑهاتے تهے، ايكـ روز حشمت الله صاحب نے عرفانيه جانے كا پروگرام بنايا، مجهے بهى ساتهـ لے ليا، وهان پهنچ كر سوچا گيا كه جعفر بهائى سے ملاقات كى جائے، جعفر بهائى اپنى كلاس مين پڑها رهے تهے، هم وهان پهنچے، كلاس روم كا دروازه كهلا هوا تها، همين يقين تها كه همين ديكهتے هى جعفر بهائى كلاس چهوڑ كر همارا والهانه استقبال كرين گے، هم دروازے كے سامنے كهڑے تهے، نشست كى هيئت اس طرح تهى كه جعفر بهائى كا رخ دروازه كى طرف تها، اور طلبه ان كى طرف متوجه تهے، طلبه همين ديكهـ نهين سكتے تهے، ليكن جعفر بهائى نے تدريس جارى ركهى، هم نے سوچا شايد انهماكـ كى وجه سے همارى طرف نگاه نهين كر رهے هين، اس لئے اشارون سے اپنى طرف متوجه كرنے كى كوشش كى، ليكن جعفر بهائى نے همارى طرف رخ نهين كيا اور نه اپنے طرز تدريس مين كوئى فرق آنے ديا، پورى كلاس پر سنجيده علمى فضا برقرار رهى، اس اعراض وبے رخى كے درد سے زخمى هوكر هم نا مراد ندوه واپس آگئے، جعفر بهائى كا يه انهماكـ يقينا مدرسين كے لئے نمونه هے، اگر قارى مشتاق صاحب كو اس واقعه كا علم هوجاتا تو شايد جعفر بهائى كو انعام سے نوازتے.جب لكهنؤ جاتا، تو كبهى كبهى ديكهتا كه جعفر بهائى ايكـ كرسى پر تنہا خاموشى سے بيٹهے ہوئے ہيں، وہى انفردايت، وہى انداز تفكر، وہى غيبوبت، وہى ادائے بے نيازى واستغناء، اور وہى ماحول سے انقطاع ، جسے صوفيه جلوت ميں خلوت سے تعبير كرتے ہيں، اور جو انسان كى ذہنى قوت اور عقلى پختگى كى دليل ہے، اور جس سے حكمت ودانائى كے سوتے نكلتے ہيں، اور يہى حقيقت ميں ہجرت ہے، اس ميں شكـ نہيں كه ذہنى ہجرت جسمانى ہجرت سے بدرجہا فائق ہے، جعفر بهائى كى عمر جس قدر بڑهتى جا رہى تهى مولانا واضح صاحب سے مماثلت زياده ہوتى جا رہى تهى، اور ميرے دل مين ان كى عقيدت ومحبت ميں اضافه ہوتا جا رہا تها: مجهے رنگ بہار ايجادئ بيدل پسند آياجعفر بهائى كو بہترين منتظم كہا جائے، انہيں اچهے مدرس كے نام سے ياد كيا جائے، ان كو اديب وانشا پرداز سمجها جائے، ايكـ با اخلاق، نيكـ، نرم خو، متواضع، سادگى پسند انسان كى حيثيت سے ان كى تعريف كى جائے، وه ہر ايكـ رنگ وروپ ميں اپنا امتياز بر قرار ركهتے تهے، الله تعالى ان كى مغفرت فرمائے، درجات بلند كرے، اور صالحين كے ساتهـ انہيں جنت الفردوس ميں جگه دے، آمين۔